De meningen over de gaza-oorlog lopen nogal uiteen. Er zijn weinig mensen die zich geen zorgen maken over de enorme sterfte onder Palestijnen, maar er zijn wel verschillende ideeën over wie er voor deze sterfte verantwoordelijk is.
Voor sommigen – waarschijnlijk het in de media iets zichtbaardere kamp – is de Israëlische overheid de hoofdschuldige, en begint en eindigt het geweld met hen. Voor anderen is Hamas de hoofdschuldige, omdat zij met de aanslag op 7 oktober het geweld zouden zijn begonnen, en met het weigeren van vrijlating van gijzelaars het einde van het geweld uitstellen.
Wat men vindt van de situatie en wie men als hoofdschuldige aanwijst hangt natuurlijk van veel af, bijvoorbeeld van welk politiek kamp men zich mee identificeert, in welke sociale groepen men zich begeeft, en persoonlijke ervaringen. Maar een belangrijke achtergrond factor is de algemene visie op verantwoordelijkheid die men aanhoudt.
Dit klinkt misschien wat abstract, maar staat voor iets heel fundamenteels in onze levenshouding. Wat ik ermee bedoel is; in hoeverre je gelooft dat mensen in staat zijn hun eigen keuzes te maken en hiervoor dus verantwoordelijkheid dragen, of in hoeverre je gelooft dat de keuzes van mensen gevormd worden door hun achtergrond, en daar dus deel van de verantwoordelijkheid moet worden gezocht. Die ‘achtergrond’ kan iets abstracts zijn, zoals pech, maar ook een concreet persoon of groep personen, mensen die een concrete invloed uitoefenen op iemands ‘achtergrond’.
Criminaliteit
De visie op verantwoordelijkheid vormt bijvoorbeeld hoe we tegen criminaliteit aankijken: vinden we dat jongeren die opgroeien in armoede, een gebroken gezin en een slechte buurt logischerwijs in de criminaliteit terecht komen, of vinden we dat achtergrond geen excuus kan zijn voor het maken van criminele keuzes? Hoe we tegen verantwoordelijkheid aankijken is vrij centraal in ons mensbeeld. Iedereen heeft een instinctief gevoel voor in hoeverre zij vinden dat mensen verantwoordelijkheid zijn voor hun acties. Het gaat in feite terug op de vraag van vrije wil: in hoeverre zijn wij in staat om in elke omstandigheid rationele keuzes te maken, en in hoeverre worden onze acties bepaald door onze omstandigheden? Onze positie op deze balans is van allerlei factoren afhankelijk, maar waarschijnlijk in hoge mate van bepaalde diepe psychologische eigenschappen, zoals wat psychologen ‘self-efficacy’ noemen; de mate waarin individuen het gevoel hebben dat ze hun omgeving kunnen vormen, in plaats van dóór hun omgeving gevormd te worden. Maar psychologische eigenschappen zijn niet alleen maar aangeboren; ze zijn ook aangeleerd. Een individu dat opgroeit in een kansrijke omgeving ontwikkelt waarschijnlijk eerder een gevoel dat hij of zij de wereld kan vormen – self-efficacy dus – dan een individu dat opgroeit in een kansarme omgeving.
Er zijn natuurlijk maar weinig mensen die geloven dat iemands achtergrond helemaal geen invloed heeft op de keuzes die diegene maakt, en dat een ongelukkige achtergrond niet eerder leidt tot slechte keuzes. Echter, het gaat niet alleen om het diagnosticeren van het probleem, maar ook om wat men als een oplossing ziet. Volgens mensen met een ‘sterke’ visie van verantwoordelijkheid heeft het geen zin om te veel stil te staan bij iemands achtergrond. Mensen met een ongelukkige achtergrond zijn er niet mee geholpen te worden behandeld als slachtoffer – of zichzelf te behandelen als slachtoffer – en hebben er juist baat bij om zichzelf te zien als een autonoom individu die niet geketend is door zijn of haar achtergrond. Daarnaast nemen mensen met een sterke visie op verantwoordelijkheid de sociale orde minder als vanzelfsprekend dan mensen met een zwakke visie op verantwoordelijkheid dat doen, en vinden ze het daarom gevaarlijk om mensen niet ten volste verantwoordelijk te houden voor hun acties.
Links en rechts
De visie op verantwoordelijkheid is ook vrij centraal in wat het ‘linker’ en het ‘rechter’ kamp vormt; links is meer van het verstrekken van empathie en het nastreven van gelijkheid, en vindt dus logischerwijs dat iemand die in moeilijke omstandigheden verkeert minder verantwoordelijk is voor slechte keuzes. Rechts is aan de andere kant meer van individuele vrijheid en autonomie, en vindt dus logischerwijs dat mensen ten allen tijden verantwoordelijk zijn voor hun eigen acties.
De Gaza-oorlog
Ook wat betreft de Gaza-oorlog is het duidelijk dat de visie op verantwoordelijkheid ons oordeel sterk beïnvloedt: met een sterke visie van verantwoordelijkheid is men uiteraard meer geneigd Hamas als hoofdschuldige te zien, omdat zij op 7 oktober de geweldsuitbarsting begonnen. Met een zwakke visie van verantwoordelijkheid is men meer geneigd om de daad van Hamas als een wanhoopsdaad te zien die is ontkiemd uit jarenlange onderdrukking van Palestijnen voorafgaand aan het conflict, en dus de ook verantwoordelijkheid voor 7 oktober deels bij de Israëlische overheid te leggen.
Het moeilijke van de visie op verantwoordelijkheid is dat het een puur morele kwestie is, een kwestie van waarden. Het is waar dat de Israëlische overheid de slachting van Palestijnen kan stoppen wanneer het wil, door het vuur te staken en hulpmiddelen toe te laten. Het is ook waar dat Hamas dat kan doen, door de gijzelaars vrij te laten. Voor de vraag wie er het meest verantwoordelijk is om deze keuze te maken, kunnen aan beide kanten argumenten worden gemaakt. Het empathische antwoord is dat de Israëlische overheid het vuur moet staken. Het ‘ordelijke’ antwoord is dat Hamas de gijzelaars moet vrijlaten.